ضروب عقیمضروب عقیم، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای صور غیر منتج از اَشکال قیاس، ناشی از فقدان شرایط انتاج است. ۱ - توضیح اصطلاح«ضرب»، آن حالت متصوره کیفی و کمّی است که دو مقدمه قیاس نسبت به یکدیگر دارند. تفاوت به ایجاب و سلب، کلیت و جزئیت، کیفیت قرار گرفتن حد وسط در دو مقدمه قیاس، و ذکر جهت و نوع موجهه‌ای که ممکن است دو مقدمه قیاس دارا باشند همه و همه سازنده ضروب در اشکال قیاس‌اند، اما از آنجا که همه ضروب در اعتبار و نتیجه‌بخش بودن یکسان نیستند و برخی از آنها شرایط معتبر را در هر شکل دارند و پاره‌ای دیگر آن را ندارند؛ ضروب به ضروب عقیم و ضروب منتج تقسیم می‌شود. عُقم در مقابل انتاج و عقیم در مقابل منتج است. قیاس عقیم و غیر منتج، قیاسی است که به سبب تحقق‌نیافتن شرایط مربوط، نتیجه‌بخش نیست؛ مانند قیاس ذیل: «اسب پستاندار است، و بعضی پستانداران گوشتخوارند»، که قیاسی است از شکل اول و به علت جزئی بودن کبرا منتج نیست. برخی ضروب عقیم، با بعضی مواد تصادفاً نتیجه صحیح، و با بعضی مواد نتیجه غلط می‌دهد و همین اختلاف، دلیل بر عُقم است؛ پس ضرب صحیح و معتبر آن است که در هر حال و با هر ماده نتیجه صحیح بدهد. [۱]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۸۲.
[۲]
خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی، ص۱۵۲.
مؤلف رهبر خرد آورده است: «اقتراناتی که بالذات نتیجه را مستلزم، و به همین اعتبار قیاس نامیده شده، منتج و فعل یا اثر آنها را انتاج خوانند و اقتراناتی را که مستلزم نتیجه نمی‌باشد عقیم، و حالت موجود در آنها را که موجب عدم تولید و انتاج است، عقم خوانند». [۴]
خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی، ص۲۷۳.
[۵]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۵۴.
۲ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. ۳ - پانویس
۴ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «ضروب عقیم»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۲/۲. |